Manfredo Tafuri "Architecture and Utopia "

Ne kete pjese behet nje analize e shkurter te asaj pjese te arkitektures Amerikane te frymezuar apo "te mare gati" nga ajo Europiane . Ideologjia e Jefferson dhe aplikimi i saj ne objektet e projektuara nga ai si u be frymezim per shume arkitekt dhe vepra te reja ne Amerike .

Duhet te theksojme se ne shek VIII ideologjia natyraliste e Amerikes gjeti nje fushe politike te duhur zhvillimesh .Ne te vertete ishte Jefferson i cili ,me qartesine ekstreme , njohu vleren institucionale dhe pedagogjike te arkitektures.

Per Jefferson perdorimi i klasicizmit,palladianismit , dhe eksperimentalismit anglez nuk ishte gje tjeter vec demonstrimi i  faktit se, me Revolucionin Amerikan , parimi i Iluminizmit Europian u be guida praktike per “ ndertimin e demokracise “. Me efektivitet me te madh se cdo protagonist Europian i artit te angazhimit politik , Jefferson kreu rolin e tij si organizator i kultures,duke pasur mundesine per ta bere kete ne punet “zyrtare”. Ky eshte roli qe ai luajti vazhdimisht si kosulent i planit te Washingtonit,ne projektimin e Shtepise se Bardhe dhe te Kapitolit, dhe ne restaurimin e Governor Mainson ne Williamburg , dhe ne aktivitetin e tij arkitekturor ne pergjithesi.

Per tu marre ne konsiderat si nje pjese integruese e ideve arkitekturore dhe te ndermarrjeve te Jefferson jane politikat e tij agrare dhe antiurbane.

Hamilton interpretoi qellimet e situates politike – kjo ka filluar me Revolucionin Amerikan – per te qene ekonomik , dhe me ftohtesi e me qartesi siguori nje zhvillimi te pershpejtuar te financave amerikane dhe kapitalit industrial. Jefferson krejt e kunderta, i mbeti besnik nje demokracie te ndalur ne nivelin e utopise.

Ekonomia Agrikulturore ,autonomia lokale dhe rajonale si boshti i sistemit demokratik , dhe kufizimi i zhvillimit industrial te gjitha kishin nje rendesi te qarte per Jefferson.Ato ishin simbole te frikerave te tij ne perballjen me proceset e vena ne levizje nga Revolucioni. Ne thelb kjo ishte frike e rreziqeve te nderlikimit , e transformimit te demokracise ne nje autoritarisem te ri , te sjellur nga konkurrenca kapitaliste ,zhvillimi urban ,dhe lindja e rritja e proletariatit urban.

Ne kete kuptim Jefferson ishte kunder qytetit dhe kunder zhvillimit te ekonomis industriale. Ja pse ai u perpoq te pengonte pasojen logjike ekonomike te demokracise.

Me te erdhi “Amerika radikale , ose me mire ndergjegja dykuptimeshe e intelektualeve amerikane, te cilet njohin themelet e sistemit demokratik ndersa kundershtojne manifestimin e tij konkret.

E pare ne kete kendveshtrim  demokracia e Jefferson ,ishte perseri nje utopi ,po jo me e pararojes ; me shume ishte nje utopi e praparojes . (Kalimthi ne mund te permendim ngjasimin ideologjik ndermjet Jefferson dhe Frank LL.Wright , e diskutuar nga kritike si Fitch dhe Scully )

Demokracia agrare duhej si pasoje  te nderonte veten. Monticello, vila shtepi-ferme e projektuar dhe ndertuar nga Jeffersoni per veten e tij ne faza te ndryshme ( nga 1769 e me tutje ), eshte nje monument i utopis agrare. Tek Monticello ,modelet e Palladios ,Scamozzi dhe Morris jane perdorur pragmatikisht. Ne vend te dy pavjoneve te vendosura anesh jane dy krahe sherbimesh cati-tarrace qe nderfuten ne nuklet rezidenciale , te cilat qendrojne ne masken e tyre si vile-tempull.Por punoi ne nje skeme gjeometrike ,qe eshte nje seri e plote shpikjesh teknologjike dhe funksionale , e cila tregon qellimin e arkitektit per te integruar klasicizmin me nevojat “moderne” , per te treguar te gjitha mundesite per perdorimin konkret civil dhe social te klasicizmit . ( eshte vene re , per shembull , se ne Monticello , me ndarjen e saj te qarte vend per sherbimin dhe vend per te sherbyer ,Jefferson pershpejtoi ate qe do te behej tipike per Wright dhe Kahn )

Capitol of Richmond

Jefferson me pas zhvilloi programin e tij ne pune te tjera arkitektonike. Ne projektet per shtepite e Battersea,Farmington ne Kentucky , dhe Poplar Forest – duke ndjekur nje sintakse qe Lancaster ka pranuar si te ardhur nga studimi i puneve grafike te Morris – ai perdorte nje gjeometri te kombinuar te shumekendeshave kompleks dhe intersektues.Jefferson keshtu pershpejtoi reduktimin ne nje gjuhe gjeometrike te paster (dhe per pasoje teresisht antisimbolike ) e cila duhej te ishte faza finale e arkitektures se Iluminizmit ne Europe ( shiko punet didaktitke te Durand dhe Dubut )

Aspekti heroik i klasicizmit u pranua nga Jefferson si nje mit europian per “tu bere “ Amerikan ( dhe per kete arsye mund te perdorej me liri dhe mendje te hapur ) por ky aspekt heroik u paraqit si vlere,si arsye e ndertuar, si cilesi e afte per te unifikuar ideale te shoqerise se perbere e te rese “Shtete te Bashkuara”,duhet te prezantohet si nje vlere e aksesueshme , difuze,sociale .

Utopia e Jefferson ,arkitekti eshte i shprehur plotesisht ne “heroizmin shtepiak “ te klasicizmit te tij. Vlerat (lexo : imazhet e Arsyes ) u importuan nga Europa te perpunuara tashme ne te gjithe solemnitetin e tyre te rende,por ato u zhveshen menjehere nga cdo gje qe mund ti izolonin ato nga jeta qytetare. Me fjale te tjera , ato u privuan nga aureola e tyre e paaksesueshmerise.

Ne kete aspekt eshte interesante te shohesh sesi Jefferson punoi ne projektimin e Kapitolit te ri te Richmondit. Me konsultimin e arkitektit francez Cleris –seau - Jefferson ishte ne France ne 1784-ai riperpunoi modelin e Maison Carree ne Nimes ,duke ndryshuar vetem orderin e kolonave te eksterierit (nga Korintike ne Jonike ) , dhe e dergoi vizatimin ne Amerike . Keshtu Capito of Richmond ishte nje ndertese “e bere gati “ ne Europe, e pershtatur per te glorifikuar institucionet e reja demokratike duke u bere “ te shenjta” nga  ky tempull social,i cili u be nje referenc e perhershme dhe model i perseritur ( shih Th.Walter’s Girard College,Latrobe’s Bank of Pennsylvania at Philadelphia, punet e Strickland etj.)

Keshtu ,u be perpjekje per nje perzjerje ndermjet visionit te ri dhe teresisht empirik te antikitetit. Jefferson propozoi te mbante gjalle ate “ringjallje te te vdekurve” – po te perdorim fjalet e Marksit – e perdorur nga Iluminizmi Europian ne pergjigje te krizes te paraqitur nga Revolucioni Francez. Kjo eshte shume e qarte ne projektin e tij per Universitetin “Virxhinia “ ne Charlottesville.(1817-1826),ne te cilin ai dha ndihmesen vete per keshillimin e Thorton dhe Latrobe.Kampusi universitar ,sipas statutit Jeffersonian, duhet te jete nje “fshat akademik” : ideologjia e tij agrare mbush teresish programin pedagogjik.I organizuar ne nje skeme “U” , duke konvergjuar ne nje kube qendrore,universiteti eshte i ndare ne nje seri pavjonesh individual- nukle mesimdheniesh te vete-mjaftueshem,e kompletuar me banime akademike,i bashkuar me ane te nje portiku te vazhduar . Ne nje organizim formal ,rregulli dhe liria kerkojne integrimin e tyre..Ne njeren ane ,pavionet te gjitha te ndryshme nga njera tjetra,tregojne fleksibilitet te jashtezakonshem te modeleve klasike .(Dhe eshte domethenese qe muret qe ndajne kopshtet,te vendosura midis nukleve mesimdhenies dhe banesave ,i eshte dhene nje forme e valezuar, mahnitese per lirin e tij formale).Nga ana tjeter ,plani i pergjithshem, dhe rreptesia e mbylljes me rotonden flasin qartesisht per stabilitetin ,qendrueshmerine dhe absolutizmin e institucionit.

Jefferson keshtu prodhoi imazhin e pare shprehes te asaj cka do te behej perpjekja me dramatike e intelektualeve te “Amerikes Radikale”: pajtimi i ndryshueshmerise se vlerave me stabilitetin e parimeve , impulsin individual – gjithmone te stimuluar ne piken e anarkise ose nurozave – me dimensione sociale. Kjo ishte saktesisht  kontradikta e pazgjidhur qe De Tockvill theksoi, tek “Democratie en Amerique” (1835-1840), ndersa rreziku i del perpara rregullit te ri demokratik.

Eshte e vertete se ideologjia agrare e  Jefferson presupozon optimisem te madh  dhe ishte teresisht kundershtare ndaj cdo dyshimi polemik . Por me siguri ne kohen e tij ,ne lidhje me arkitekturen dhe planifikimin e qytetit ,nje ideologji e tille nuk mund te jete indiferente ndaj faktit se e vetmja menyre e duhur per te “perdorur “idologjine Europiane te Arsyes eshte te pranosh se utopia ( klasicizmi arkitekturor ose demokracia antifederale dhe antiurbane) nuk mund te jene me gjate krijime te pararojes.Kjo eshte teresisht e dukshme ne historine e planifikimit te Uashington dhe zhvillimin e levizjes “City beautiful”.

Ne planifikimin e Uashingtonit ,programi ideologjik Jeffersonian u mor menjehere nga L’Enfant.Themelimi i nje kryeqyteti perkthen “themelimin e nje bote te re” ne terma vizuale, dhe i perket nje vendimi unanim dhe nje “zgjedhje te lire “ qe asnje vullnet kolektiv ne Europe skane qene ne gjendje te vendoste perpara.E pare ne kete kendeveshtrim , forma e qytetit te ri logjikisht te fitoje rendesine kryesore dhe mbizoteruese. Zgjedhja politike qe eshte bere duhej te shprehej duke pershtatur modelet e vlefshme Europiane.Ose me mire ,keto modele duhet te shartohen me traditat amerikane te planifikimit te qytetit . L’Enfant qellimisht mbivendos skema te nje rrjete koloniale dhe nje skeme – shume e avancuar per kohen –e zhvilluar nga kopshtet franceze “Notre”,plani Wren per  qytetin e Londres , shek VIII Karlsruhe , dhe Parisin fantastik te Pattes.

 Qyteti ne Uashingtonin e L’Enfant –it eshte me te vertete natyre e” re “.Modelet e ardhura na Europa e absolutismit dhe despotismit jane tashme te shpronesuara nga institutet demokratike te kryeqytetit. ,dhe e perkthyer ne nje dimension shoqerore pa dyshim e panjohur ne Versajen e Luigjit te XIV.( Eshte gjithashtu me rendesi se , ndersa plani i Ushingtonit u realizua vertete ,qyteti Wren ,per mungese te instrumenteve administrative mbeti vec nje propozim kulturor )

Ne Uashington,  tashme duke trazuar ne planet e shek shtatembedhjete per Anapolisin dhe Svannah mund te integrohen tek njeri tjetri dhe te ngrihen ne nje nivel elokuence per syte e botes , jo te fundit per dimensionet fizike te sipermarrjes.Me dyfishin e rrjetit te rrugeve ortogonale dhe radiale ( te pyllit urban – natyra e bere objekt i perdorimit shoqerore.) 15 nyje te zhvillimit jane krijuar nga 15 sheshe publike ,alegori te 15 shteteve te Unionit.Ne te njejten kohe ndarja midis pushtetit ekzekutiv dhe legjislativ i eshte dhene shprehje konkrete  ne strukturen “L” te dy akseve kryesore te drejtuara nga Shtepia e Bardhe dhe Kapitoli duke u kryqezuar ne Monumentin Washington .(Me i fundit i projektuar me origjinalitet si nje obelisk- kolonad nga Robert Mills ,arkitekti i Treasure Building, por ne fund te realizuar ne nje forme me te thjeshte, me metafizike ,mund te themi- ne formen e nje obelisku te vetem ). Lidhja midis dy poleve funksional dhe simbolik te kryeqytetit te ri sigurohet nga nje arterie e zhdrejt e Pennsylvania Avenue.

Pas shkarkimit te L’Enfant ,e provokuar nga kontrolli despotik qe supozonte te zoteronte mbi zhvillimet e qytetit ( dhe ketu duhet te veme ne dukje se ,qe nga fillimi, Xhefersoni ishte kundra madheshtise se planit te arkitekteve francez),Washingtoni filloi jeten e tij  .Ne 1800 ai numeronte tre mije banore.Udhetaret Europian ,si Trollope dhe Dickens ,e admiruan ate. Por qyteti i ri ishte ende nje kompromis ndermjet ideologjise antiurbane te Xhferson – te harruar nga burrat e shteti vetem perkohesisht  ne menyre qe te krijojne nje vend simbolik ne te cilin ideja e Unionit mund te shprehej teresisht – dhe madheshtia e L”Enfant . Gjeresia e hapur e planit eshte e balancuar pika te sakta te caktuara te cilat sturkturojne imazhin e tij.Nuk eshte e rastit qe qyteti me nevojshmerin me te vogel ekonomike ne Amerike eshte gjithashtu me i konfiguruari.

Fakti eshte se ,ne befasin e vete ,klasicizmi qe dominon formen e qytetit ,zhvillimin dhe monumentalitetitn e vendeve i korrespondon programit ideologjik te Xhefersonit .Ne Uashington , evokimi nostalgjik i vlerave Europiane u perqendruan ne kryeqytetin e nje shoqerie drejtimi i se ciles drejt zhvillimit ekonomik dhe industrial po conte ne shkaterrimin konkret dhe te qellimshem te ketyre vlerave .

Uashington keshtu perben nje lloj ndergjegjeje “te keqe” amerikane, e cila sidoqofte ,mund te ekzistoj e pashqetesuar prane ligjeve te hekurta te zhvillimit industrial. Cka e ben kete hipokrizi pasive te mundeshme eshte se qyteti eshte nje monument ; si nje monument eshte i lire te tregoje vazhdimisht dhe gjeresisht befasite e tij .